مزار فتح موصلیزيارتگاهی در شهر موصل مدفن یکی از مشایخ تصوف، به نام فتح موصلی است. فتح موصلی دو شخصیت از اهل تصوف می‌باشند که در زمانه‌ای نزدیک به یکدیگر می‌زیستند که به مختصری از زندگی‌نامه آنها خواهیم پرداخت. ۱ - بررسی صاحب مدفنزيارتگاه فتح موصلى از زیارتگاههای قدیمی موصل است که مدفن یکی از مشایخ تصوف، به نام «فتح» بوده و امروزه نزد اهالی موصل، به «فتحی» تحریف یافته است، گفتنی است، علی بن ابی‌بکر هروی، به وجود مزار دو شیخ، به نام «فتح»، در موصل اشاره کرده است که عبارت‌اند از: فتح موصلی و فتح کاری. در منابع تاریخی، از دو نفر به نام «فتح موصلی»، یاد شده است که هر دو، زاهد و صوفی بودند و در زمانه‌ای نزدیک به یکدیگر می‌زیستند و برخی مورخان و پژوهشگران، از جمله ابن‌جوزی، عمر عبدالسلام تدمری و محمد استعلامی، معتقدند که در منابع تاریخی، احوال و اقوال مربوط به این دو، با هم آمیخته است. [۴]
عطار، محمد بن ابراهیم، تذکرة الاولیاء، ص۸۵۳.
از آنجایی که احتمال دارد زیارتگاه شیخ فتحی موصل، مدفن یکی از این دو باشد، ما در اینجا، زندگی‌نامه مختصری از هریک، ارائه می‌دهیم: ۲ - معرفی دو شخصیت به نام فتحدو شخصیت به نام فتح موصلی در منابع تاریخی ذکر شده است. ۲.۱ - فتح بن محمد موصلیفتح بن محمد بن وشاح ازدی موصلی (متوفای ۱۶۵ یا ۱۷۰ ه. ق) ذهبی از وی، با عنوان «فتح موصلی کبیر» یاد نموده و از معافی بن عمران که خود از مشایخ موصل بوده، نقل کرده است که او هشتصد شیخ را دیده و عاقل‌ترین آنان، فتح بوده است. در احوال وی گفته‌اند که او از خوف خدا، بسیار گریه می‌کرد و همواره نماز شب می‌خواند. صاحب تاریخ موصل، نقل کرده است که روزی، والی موصل، احمد بن اسماعیل بن علی عباسی، به در خانه وی آمد تا با او دیدار کند و مبلغ ده هزار درهم، به وی بدهد، اما فتح موصلی، حاضر به دیدار وی نشد و مبلغ را نیز نپذیرفت. [۶]
ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، ص۲۴۶.
ذهبی از «ابونصر تمّار» نقل کرده است که در روز تشییع جنازه وی، در سال ۱۷۰ ه. ق، هر مسلمان و غیرمسلمانی، در تشییع جنازه وی حاضر شدند، اما صاحب تاریخ موصل، تاریخ وفات وی را سال ۱۶۵ ه. ق، ذکر کرده و نوشته است که در روز وفات فتح، بازارهای موصل بسته شد و همه مردم با شیون و زاری، در تشییع جنازه وی شرکت کردند و احمد بن اسماعیل، والی موصل، بر جنازه او، نماز گزارد، اهالی روستاها نیز از خاک قبر او برمی‌داشتند و به قصد تبرک، به خانه‌های خود می‌بردند. [۸]
ازدی، یزید بن محمد، تاریخ الموصل، صص۲۴۶ - ۲۴۷.
۲.۲ - فتح بن سعید موصلیابونصر فتح بن سعید موصلی (متوفای ۲۲۰ ه. ق): ذهبی از وی، با عنوان «فتح موصلی صغیر» یاد کرده است و همانند فتح کبیر، دارای احوال و مقامات بوده است. او برای دیدن بشر حافی به بغداد آمد و در منابع تصوف، کرامتی برای وی، چنین نقل شده است: «زمانی که سری سقطی در بغداد زندانی شده بود و جلاد می‌خواست، گردن او را بزند، به اراده فتح موصلی، دست جلاد از زدن سری سقطی بازماند.» عطار نیشابوری در تذکرة الاولیاء، احوال و اقوال فتح موصلی را کنار دیگر مشایخ بزرگ تصوف، آورده است که شاید آمیزه‌ای از احوال دو شخصیت یاد شده باشد، او از فتح موصلی، نقل کرده است که گفت: امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) را به خواب دیدم، گفتم: «مرا وصیتی کن» فرمود: «ندیدم نیکوتر از تواضع چیزی و ندیدم چیزی که توانگر کند مرد درویش را، جز امید ثواب حق» گفتم: «بیفزای» فرمود: «نیکوتر از این، کبر درویش است بر توانگر، از غایت اعتمادی که او دارد بر حق» ۳ - توصیف بناساختمان زیارتگاه شیخ فتحی، در اصل، شامل مقبره کوچکی بوده که کنار آن، مسجد کوچکی نیز وجود داشته است، ورود به مقبره، با عبور از یکی از رواق‌های مسجد، امکان‌پذیر است و کف مقبره، به مقدار چهار پله، پایین‌تر از کف مسجد است، ابعاد اتاق مقبره، ۵/ ۳• ۶/ ۳ متر است. گنبد مقبره از بیرون، به شکل مخروطی چند ترک است، قدمت ساختمان مقبره، از قرن هفتم هجری، برآورد شده است. [۱۵]
عطا حديثى و هناء عبدالخالق، القباب المخروطیة فی العراق، ص۷۹.
اتاق مقبره، دارای محراب قدیمی مسطّحی است که گرداگرد آن، کتیبه‌هایی به خط کوفی وجود دارد، میان کتیبه کوفی، نقش یک طاقگان به چشم می‌خورد که درون طاق آن، کلمه «الله» و در فضای پایین آن، نقوش ستاره‌هایی حاوی نام محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خلفای چهارگانه و در جبهه طاقگان نیز کتیبه‌های دیگری، به چشم می‌خورد. [۱۶]
ر. ک، عطا حديثى و هناء عبدالخالق، القباب المخروطیة فی العراق، صص ۲۰۰ و ۲۰۱.
۴ - بازسازیدر سال‌های اخیر، گنبد و ساختمان قدیمی و ارزشمند مقبره، به‌طور کامل نوسازی شده است و آثاری از بنای قدیمی آن، به چشم نمی‌خورد، دو طرف گنبد، دو گنبد بسیار کوچک نیم‌کره‌ای نیز ایجاد شده است. [۱۷]
عامری، ثامر عبدالحسن، المراقد والمزارات فی العراق، ص۳۱۴.
۵ - پانویس
۶ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «زیارتگاه فتح موصلی (شیخ فتحی)»، ج۲، ص۳۸۹. |